بخش سوم: طهارت با خاک (تیمّم)

الركن الثالث : في الطهارة الترابية

بخش سوم: طهارت با خاک (تیمّم)

والنظر في: أطراف أربعة

این بخش چهار قسمت دارد:

الأول: في ما يصح معه التيمم

قسمت اول: جاهایی که تیمّم صحیح است

وهو ضروب:

این قسمت شامل چند مورد است:

الأول: عدم الماء. ويجب عنده الطلب ، فيضرب (1000 متر) في كل جهة من الجهات الأربع إن كانت الأرض سهلة، و (500 متر) إن كانت حزنة. ولو أخل بالضرب حتى ضاق الوقت أخطأ، وصح تيممه وصلاته. ولا فرق بين عدم الماء أصلاً، ووجود ماء لا يكفيه لطهارته.

اول: نبود آب

در این صورت واجب است که اگر زمین هموار باشد، در هر‌یک از چهار جهت، هزار متر (یک کیلومتر) و اگر زمین ناهموار باشد، پانصد متر به دنبال آب برود. اگر در جست‌و‌جوی آب کوتاهی کرد، تا وقت نماز تنگ شود خطا کرده، ولی تیمّم و نماز او صحیح است. فرقی نمی‌کند که اصلاً آب موجود نباشد یا اینکه مقدار آب برای طهارت (وضو یا غسل) کافی نباشد.

الثاني: عدم الوصلة إليه. فمن عدم الثمن فهو كمن عدم الماء، وكذا إن وجده بثمن يضر به في الحال، وإن لم يكن مضراً في الحال لزم شراؤه ولو كان بأضعاف ثمنه المعتاد، وكذا القول في الآلة التي يخرج بها الماء.

دوم: عدم دسترسی به آب

هر‌کس پولی برای خرید آب نداشته باشد مانند کسی است که به آب دسترسی ندارد. اگر آب به قیمتی یافت شود که در حال حاضر به ضرر او باشد نیز به همین صورت است؛ اما اگر تهیۀ آب به ضرر او نباشد، باید آن را بخرد، حتی اگر قیمت آن چندین برابر قیمت معمولش باشد؛ همچنین این حکم در مورد وسایل استخراج آب نیز برقرار است.

الثالث: الخوف. ولا فرق في جواز التيمم بين أن يخاف لصاً أو سبعاً أو يخاف ضياع مال، وكذا لو خشي المرض الشديد أو تشقق الجلد والتهابه باستعماله الماء شديد البرودة جاز له التيمم، وكذا لو كان معه ماء للشرب وخاف العطش إن استعمله.

سوم: ترس

در جایز بودن تیمّم به دلیل ترس، فرقی میان ترس از دزد یا حیوان درنده و یا نابود‌شدن مال نیست. همچنین ترس از بیماری شدید یا پاره‌شدن و ترک‌خوردن پوست و التهاب آن به سبب سرمای شدید آب، تیمّم را مجاز می‌کند. اگر فقط مقداری آب برای نوشیدن به همراه داشته باشد و در صورت استفاده از آب برای طهارت، از تشنگی بترسد، تیمّم جایز است.

الطرف الثاني: فيما يجوز التيمم به

قسمت دوم: آنچه تیمّم با آن صحیح است

وهو: كل ما يقع عليه أسم الأرض. ولا يجوز التيمم بالمعادن، ولا بالرماد ولا بالنبات المنسحق كالاشنان والدقيق. ويجوز التيمم بأرض النورة، والجص، وتراب القبر، وبالتراب المستعمل في التيمم. ولا يصح التيمم بالتراب المغصوب ولا بالنجس، ولا بالوحل مع وجود التراب. وإذا مزج التراب بشيء من المعادن فإن استهلكه التراب جاز، وإلا لم يجز.

تیمم بر هر چیزی که نام زمین به آن اطلاق شود، صحیح است. تیمّم با مواد معدنی، خاکستر، گیاهان پودر شده مانند اشنان (گیاهی معطر) و آرد جایز نیست.

تیمّم کردن با خاک زمین، نوره،^([115]) گچ، خاک قبر و خاکی که برای تیمّم استفاده‌شده، جایز است. تیمّم کردن بر خاک غصبی و نجس صحیح نیست. همچنین در صورت وجود خاک، تیمّم با لجن^([116]) صحیح نیست. درصورتی‌که خاک با مواد معدنی مخلوط شده باشد، اگر خاک غالب باشد جایز است وگرنه جایز نیست.

ويكره بالسبخة والرمل. ويستحب أن يكون من ربا الأرض وعواليها. ومع فقد التراب يتيمم بغبار ثوبه، أو لبد سرجه، أو عرف دابته، ومع فقد ذلك يتيمم بالوحل.

تیمّم بر شوره‌زار و شنزار مکروه است. مستحب است که بر بلندی‌های زمین تیمّم نماید.

در صورت نبود خاک، می‌تواند بر غبار لباس و یا خاک جلوی زین اسب و یا غبار روی یال مَرکبش تیمّم نماید، و در صورت نبود این‌ها می‌توان بر لجن تیمّم کرد.^([117])

الطرف الثالث: في كيفية التيمم

قسمت سوم: چگونگی تیمّم

ولا يصح التيمم قبل دخول الوقت، ويصح مع تضييقه، ولا يصح مع سعته إلا إذا حصل اليأس من الطهارة المائية كحال المريض الذي يضره الماء.

تیمّم قبل از داخل شدن در وقت، صحیح نیست و با تنگ شدن وقت، صحیح می‌باشد؛ و باوجود زیاد‌بودن وقت، صحیح نیست، مگر در حالتی که از طهارت با آب ناامید شده باشد، مانند بیماری که آب برایش ضرر دارد.

والواجب في التيمم: النية، واستدامة حكمها، والترتيب: يضع يديه على الأرض، ثم يمسح الجبهة بهما من قصاص الشعر إلى طرف أنفه، ثم يضع يديه على الأرض ويمسح ظاهر الكفين. ولابد من ضربتين ضربة للوجه وضربة للكفين للوضوء والغسل. وإن قطعت كفاه سقط مسحهما، واقتصر على الجبهة. ولو قطع بعضهما مسح على ما بقي.

واجبات تیمّم:

نیت^([118]) و تداوم آن تا پایان انجام عمل؛ و ترتیب: یعنی باید دست‌ها را بر زمین بگذارد، سپس از محل رویش موی پیشانی تا نوک بینی، دست‌ها را بر صورت بکشد، سپس دوباره دست‌ها را بر زمین بگذارد و پشت دست‌ها را با خاک مسح کند.

هم در تیمّمِ بدل از وضو و هم در تیمّمِ بدل از غسل، باید دو بار دست‌ها را بر زمین بزند یکی برای مسح صورت و یکی برای مسح دست‌ها. اگر دست‌هایش از مچ قطع‌شده باشد، مسح دست‌ها ساقط می‌شود و باید فقط پیشانی را مسح کند، ولی اگر مقداری از دست قطع‌شده باشد، باید باقی‌ماندۀ دست را مسح نماید.

ويجب: استيعاب مواضع المسح في التيمم، فلو أبقى منها شيئاً لم يصح. ويستحب: نفض اليدين بعد ضربهما على الأرض. ولو تيمم وعلى جسده نجاسة صح تيممه، كما لو تطهر بالماء وعليه نجاسة، لكن يراعي في التيمم ضيق الوقت.

اعضایی که باید در تیمّم مسح گردند، باید کاملاً مسح شوند، در غیر این صورت، تیمّم صحیح نیست.

(مستحبات تیمّم):

مستحب است که دست‌ها را بعد از زدن بر زمین بتکاند. اگر تیمّم کند و بر بدنش نجاستی باشد^([119]) تیمّم صحیح است، همان‌گونه که اگر وضو بگیرد و بر بدن نجاستی باشد وضو صحیح است؛ اما در صحت تیمّم، تنگی وقت باید در نظر گرفته شود.^([120])

الطرف الرابع: في أحكامه

قسمت چهارم: احکام تیمّم

وهي عشرة:

که دَه مورد است:

الأول: من صلى بتيممه لا يعيد، سواء كان في حضر أو سفر.

اول: کسی که با تیمّم نماز می‌خواند لازم نیست نمازش را تکرار کند، چه در سفر باشد و چه در شهر خود.

الثاني: يجب عليه طلب الماء، فإن أخل بالطلب وصلى ثم وجد الماء في رحله أو مع أصحابه تطهر وأعاد الصلاة.

دوم: جست‌و‌جوی آب بر او واجب است؛ اگر در جست‌و‌جوی آب کوتاهی کند و با تیمّم نماز بخواند بعد نزد خود و یا همراهانش آب بیابد، باید وضو بگیرد و نمازش را دوباره بخواند.

الثالث: من عدم الماء وما يتيمم به لقيد أو حبس في موضع نجس يسقط عنه الفرض أداء وقضاء، ويجب عليه الدعاء وقت الفرض.

سوم: اگر به دلیل مقیّد یا زندانی‌بودن در مکانی نجس، به آب و یا چیزی که بر آن تیمّم صحیح باشد دسترسی نداشت، نماز واجب از وی ساقط می‌شود چه ادا باشد و چه قضا؛ و به‌جای آن باید در زمان نماز واجب، دعا نماید.

الرابع: إذا وجد الماء قبل دخوله في الصلاة تطهر، وإن وجده بعد فراغه من الصلاة لم تجب الإعادة، وإن وجده وهو في الصلاة فإن تمكن من الماء دون أن يقطع صلاته تطهر وأتم الصلاة، وإلا فيمضي في صلاته ولو تلبس بتكبيرة الإحرام.

چهارم: اگر فرد قبل از ورود به نماز آب بیابد باید وضو بگیرد؛ و اگر بعد از اتمام نماز آب بیابد لازم نیست نماز را دوباره بخواند. اگر به نماز ایستاد و آب یافت، اگر توانست بدون قطع نماز وضو بگیرد، باید این کار را انجام دهد و نماز را کامل کند، اما اگر نتوانست، باید نماز را با همان تیمّم به پایان برساند، حتی اگر فقط تکبیرة‌الاحرام را گفته باشد.^([121])

الخامس: المتيمم يستبيح ما يستبيحه المتطهر بالماء .

پنجم: هر عملی که با طهارتِ با آب (وضو و غسل) مجاز می‌شود، با تیمّمِ بدل از آن دو نیز مجاز می‌گردد.

السادس: إذا اجتمع ميت ومحدث وجنب ومعهم من الماء ما يكفي أحدهم، فإن كان ملكا لأحدهم اختص به، وإن كان ملكاً لهم جميعاً أو لا مالك له أو مع مالك يسمح ببذله، فالأفضل تخصيص الميت به.

ششم: اگر یک میّت و کسی که حدثی از او سرزده و کسی که جنب شده است درجایی باهم باشند و آب موجود فقط یکی از آن‌ها را کفایت کند، اگر آب مال یکی از آن‌ها باشد به او اختصاص می­یابد، اما اگر آب مال همۀ آن‌ها باشد و یا مالکی نداشته باشد و یا اینکه مالکش آن را بخشیده باشد، بهتر است که آب را به میّت اختصاص دهند.

السابع: الجنب إذا تيمم بدلاً من الغسل، ثم أحدث أعاد التيمم بدلاً من الوضوء إذا كان حدثه أصغر ولم يتمكن من الوضوء.

هفتم: شخص جُنُب اگر به‌جای غسل جنابت تیمّم کند، بعد حدثی

^([122]) از او سر بزند، اگر نتواند وضو بگیرد باید به‌جای وضو نیز تیمّم کند.

الثامن: إذا تمكن من استعمال الماء انتقض تيممه، ولو فقده بعد ذلك افتقر إلى تجديد التيمم. ولا ينتقض التيمم بخروج الوقت ما لم يحدث، أو لم يجد الماء.

هشتم: اگر فرد بتواند از آب استفاده کند تیمّمش نقض می‌گردد، ولی اگر دوباره آب را از دست دهد، نیاز دارد که مجدداً تیمّم کند. با تمام شدن وقت عبادت تا زمانی که از فرد حدثی سر نزند یا تا زمانی که آب نیافته است، تیمّمش باقی خواهد بود.

التاسع: من كان بعض أعضائه مريضاً لا يقدر على غسله بالماء ولا مسحه جاز له التيمم، ولا يتبعض الطهارة.

نهم: اگر کسی بعضی از اعضایش بیمار باشد و نتواند آن‌ها را با آب بشوید و یا مسح کند، می‌تواند تیمّم کند و صحیح نیست که بخشی از وضو و بخشی از تیمّم را به‌جا آورد.

العاشر: يجوز التيمم لصلاة الجنازة مع وجود الماء بنية الندب، ولا يجوز له الدخول به في غير ذلك من أنواع الصلاة.

دهم: می‌توان برای نماز میّت باوجود آب به نیت استحباب تیمّم نمود، ولی اقامۀ دیگر نماز­ها با این تیمّم ممکن نیست.

[115]- در زبان عامیانه «موبرَ» یا داروی نظافت نیز نامیده می‌شود. (مترجم)

[116]- با خاکی که اندکی قطره‌های آب بر آن ریخته شده باشد می‌شود تیمّم کرد و خشک بودن آن شرط نیست. (احکام الشریعه بین السائل و المجیب جزء اول، طهارت: ص 94)

[117]- در شرایط اضطرار می‌شود بر کاشی که غباری بر آن نیست تیمّم کرد. (احکام الشریعه بین السائل و المجیب جزء اول، طهارت: ص 95)

[118]- در نیت باید توجه داشته باشد که تیمّمِ بدل از وضو انجام می‌دهد یا غسل. (احکام الشریعه بین السائل و المجیب جزء اول، طهارت: ص 95)

[119]- در تیمّم، طهارت اعضای تیمّم (پیشانی و دست‌ها) شرط است. (احکام الشریعه بین السائل و المجیب جزء اول، طهارت: ص 96)

[120]- به این معنی که در صحت تیمّم شرط است که وقت تنگ باشد و یا این‌که بعد از داخل‌شدن وقت نماز از یافتن آب تا انتهای وقت، ناامید باشد. (احکام الشریعه بین السائل و المجیب جزء اول، طهارت: ص 96)

[121]- اگر کسی به این گمان که زمان کافی برای غسل و نماز ندارد، تیمّم کند و نمازش را بخواند، بعد بفهمد برای آن‌وقت داشته است، غسل می‌کند و دوباره نماز را می­خواند. (احکام الشریعه بین السائل و المجیب جزء اول، طهارت: ص 98)

[122]- کاری که وضو را باطل می‌کند. (مترجم)