نوع اول: زکات مال

شرائع الإسلام

 الجزء الثاني

شرایع اسلام

(جلد دوم)

كتاب الزكاة

كتاب الخمس

كتاب الحج

كتاب العمرة

كتاب الأمر بالمعروف والنهي عن المنكر

· کتاب زکات

· کتاب خمس

· کتاب حج

· کتاب عمره

· کتاب امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر

كتاب الزكاة

کتاب زکات

وفيه قسمان:

که مشتمل بر دو نوع است:^([1])

القسم الأول: في زكاة المال

نوع اول: زکات مال

والنظر في: من تجب عليه، وما تجب فيه، ومن تصرف إليه.

که مباحث زیر را شامل می‌شود:

کسی که زکات بر او واجب است، آنچه زکات به آن تعلق می‌گیرد و کسانی که مستحق دریافت زکات هستند.

النظر الأول: من تجب عليه الزكاة

مبحث اول: کسی که زکات بر او واجب است

فتجب الزكاة على: البالغ، العاقل، الحر، المالك، المتمكن من التصرف. فالطفل لا تجب عليه الزكاة، ولكنها في ماله غير الذهب والفضة مما يجب فيه الزكاة، فيجب على الولي إخراجها وإلا فيخرجها إذا بلغ، وكذا المجنون.

زکات بر کسی واجب است که بالغ، عاقل، آزاد، صاحب مال باشد و اجازۀ تصرف در اموال خود را نیز داشته باشد. زکات بر کودک واجب نیست؛ اما بر سرپرست او واجب است تا زکات آن قسمت از اموال کودک که زکات به آن تعلق می‌گیرد -‌به غیر از طلا و نقره‌- را بپردازد و اگر چنین نکند وقتی کودک بالغ شد خودش زکات را می‌پردازد. دیوانه نیز حکمش به همین صورت است.

والملك شرط في الأجناس كلها، ولابد أن يكون تاماً، فلو وهب له نصاب لم يجز في الحول إلا بعد القبض، وكذا إذا أوصى له اعتبر الحول بعد الوفاة والقبول. ولو اشترى نصاباً جرى في الحول من حين العقد لا بعد الثلاثة، وكذا لو شرط البائع أو هما خياراً زائداً على الثلاثة. ولو استقرض مالاً وعينه باقية جرى في الحول من حين قبضه، ولا يجري الغنيمة في الحول إلا بعد القسمة. ولو عزل الإمام قسطاً جرى في الحول إن كان صاحبه حاضراً، وإن كان غائباً فعند وصوله إليه.

تملّک‌داشتن در همۀ اجناس شرط است و باید مالکیتش تام و تمام باشد.^([2]) اگر به‌اندازۀ حدنصاب^([3]) به کسی هدیه داده شود، محاسبۀ سال زکات بعد از دریافت آن مال آغاز می‌شود؛ همچنین اگر کسی وصیت کند که از اموالش به‌اندازۀ حدنصاب به فردی داده شود محاسبۀ سال زکات بعد از وفات و پذیرفتن این وصیت توسط وصیت‌شونده آغاز خواهد شد.

اگر مالی را که به‌اندازۀ حدنصاب است خریداری کند محاسبۀ سال زکات از زمان برقرار‌شدن قرارداد (خرید) شروع می‌شود نه از روز سوم،^([4]) و اگر فروشنده یا هر دو خیار فسخ^([5]) را بیش از سه روز شرط کنند باز هم حکم به همین صورت خواهد بود.^([6]) اگر مالی را قرض کند و عين آن مال باقی بماند، محاسبۀ سال زکات از موقع دريافت شروع می‌شود. محاسبۀ سال مالیِ غنیمت، تنها پس از تقسیم‌شدن آن آغاز می‌شود و اگر امام قسمتی (از غنایم) را برای شخصی کنار بگذارد، اگر صاحبش حاضر باشد، محاسبۀ سال زکاتش از همان لحظه آغاز می‌شود؛ ولی اگر غایب باشد محاسبۀ سال از هنگامی‌که آن سهم به دستش برسد آغاز می‌گردد.

ولو نذر في أثناء الحول الصدقة بعين النصاب انقطع الحول لتعينه للصدقة. والتمكن من التصرف معتبر في الأجناس كلها. وإمكان أداء الواجب إلى مستحقه معتبر في الضمان لا في الوجوب.

اگر در طول سالِ زکات، صدقه‌ای به مقدار حدنصاب نذر کند، چون به مقدار حدنصاب به‌عنوان صدقه تعیین شده است محاسبۀ سال به هم می‌خورد. شرط است که فرد در همۀ اجناسی که زکات به آن‌ها تعلق می‌گیرد اجازۀ تصرف داشته باشد. امکان پرداخت زکات به مستحقش، شرط در واجب‌شدن زکات نیست، بلکه شرط در ضامن‌بودن فرد (در صورت تلف‌شدن مال) است.^([7])

ولا تجب الزكاة في: المال المغصوب، ولا الغائب إذا لم يكن في يد وكيله أو وليه ولا الرهن، ولا الوقف، ولا الضال، ولا المال المفقود، فإن مضى عليه سنون وعاد زكاه لسنته استحباباً، ولا القرض حتى يرجع إلى صاحبه، ولا الدين حتى يقبضه، فإن كان تأخيره من جهة صاحبه تجب الزكاة على مالكه. والكافر تجب عليه الزكاة، لكن لا يصح منه أداؤها، فإذا تلفت لا يجب عليه ضمانها وإن أهمل. والمسلم إذا لم يتمكن من إخراجها وتلفت لم يضمن، ولو تمكن وفرط ضمن. والمجنون والطفل لا يضمنان إذا أهمل الولي.

در این موارد زکات واجب نیست: مال غصبی، مال فرد غایب (درصورتی‌که در اختیار وکیل یا ولی‌اش نباشد)، رهن، وقف، حیوان گمشده، مال گمشده -که اگر چندین سال سپری و سپس پيدا شود، زکات برای همان سال مستحب است‌- همچنین مال قرضی تا اینکه به صاحبش بازگردد. پرداخت زکات دِین تا زمانی که آن را دریافت کند واجب نیست، اما اگر تأخير آن از سوی صاحبش باشد زکات بر مالکش واجب است.

پرداخت زکات بر کافر واجب است ولی صحيح نیست. اگر (مالی که باید آن را برای زکات پرداخت می‌کرد) تلف شود ضمان آن بر او واجب نيست حتی اگر سهل‌انگاری کرده باشد. اگر مسلمان توانايی خارج‌کردن زکات (از مالش) را نداشته باشد و مال تلف شود ضامن نيست، ولی اگر توانايی آن را داشته و کوتاهی کرده باشد ضامن است. ديوانه و کودک، اگر سرپرستشان سهل‌انگاری کند (و مال زکات تلف شود) ضامن نیستند.

النظر الثاني: في بيان ما تجب فيه وما تستحب

مبحث دوم: موارد وجوب و استحباب زکات

تجب الزكاة في الأنعام الثلاث: الإبل، والبقر، والغنم. وفي: الذهب، والفضة، والغلات الأربع: الحنطة، والشعير، والتمر، والزبيب والحبوب. وتجب في مال التجارة، ولا تجب فيما عدا ذلك.

زکات در این حیوانات سه‌گانه واجب می‌شود: شتر، گاو و گوسفند؛ و در طلا، نقره و همچنین در غلات چهارگانۀ گندم، جو، خرما و کشمش و همچنین حبوبات؛ زکات در مال‌التجاره (سرمایۀ تجارت) نیز واجب است و در غیر این موارد واجب نیست.

وتستحب: في كل ما تنبت من الأرض مما يكال أو يوزن، وفي الخيل الإناث. وتسقط عما عدا ذلك إلا ما سنذكره. ولا زكاة في البغال، والحمير، والرقيق. ولو تولد حيوان بين حيوانين أحدهما زكوي، روعي في إلحاقه بالزكوي إطلاق اسمه.

زکات در این موارد مستحب است: تمام چیزهایی که از زمین می‌روید، ‌فرقی نمی‌کند محاسبۀ آن‌ها با کِیل (پیمانه)^([8]) باشد یا با وزن‌؛ و همچنین در اسب‌های ماده؛ در غير این موارد زکات ساقط می‌شود، مگر آنچه ذکر خواهيم کرد. قاطر، الاغ و (بردگانِ) مملوک زکات ندارند.

اگر حیوانی از نسل دو حیوان مختلف متولد شود که به یکی از آن دو زکات تعلق می‌گیرد با توجه به اسمی که به آن حیوان اطلاق می‌گردد در مورد زکاتش حکم می‌شود.^([9])

^[1]- زکات مال و زکات فطره. (مترجم)

^[2]- یعنی مالکِ تمام مال باشد و مثلاً شریک نداشته باشد. (مترجم)

[3]- نصاب: یک معیار اندازه‌گیری است که اگر مال به آن مقدار مشخص برسد پرداخت زکات آن مال -تحت شرایطی خاص- واجب می‌گردد. (مترجم)

[4]- در معاملات حیوانات سه روز خیار فسخ (حق باطل‌کردن معامله) در نظر می‌گیرند. (مترجم)

[5]- حق باطل کردن قرارداد. (مترجم)

[6]- یعنی محاسبۀ سال زکات از زمان جاری شدن قرارداد خرید شروع می‌شود. (مترجم)

[7]- یعنی حتی اگر امکانش نبود که زکات را به دست مستحقش برساند باز هم زکات بر او واجب می‌شود، اما اگر امکان رساندن زکات به دست مستحق بود و کوتاهی کند و پیش از اینکه آن را به مستحق برساند تلف شود او ضامن است و باید مشابه همان مالی را که تلف شده فراهم کند و به‌عنوان زکات پرداخت نماید. (مترجم)

[8]- مثل پیمانه‌هایی که در اندازه‌گیری روغن یا چیزهای دیگر استفاده می‌شود. (مترجم)

[9]- مثلاً اگر اسب و گاو با هم آمیزش کنند، اگر به حیوانی که از آن دو ایجاد شده گاو گفته شود زکات دارد وگرنه زکات ندارد. (مترجم)