پرسش ۱۶۳: معنای آیه‌ی ﴿فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ....﴾ چیست؟

پرسش ۱۶۳: 

معنای آیه‌ی ﴿فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ....﴾ چیست؟

سؤال/ ١٦٣: ما معنى قوله تعالى: ﴿فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنْبَتَهَا نَبَاتاً حَسَناً وَكَفَّلَهَا زَكَرِيَّا كُلَّمَا دَخَلَ عَلَيْهَا زَكَرِيَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقاً قَالَ يَا مَرْيَمُ أَنَّى لَكِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ﴾([542]) ؟

معنای این آیه چیست: پس پروردگارش آن دختر را به نيکی پذيرفت، و به وجهی پسنديده پرورشش داد و زکريا را به سرپرستی او گماشت. هر وقت که زکريا به محراب نزد او می رفت، پيش او روزی می‌يافت؛ می‌گفت: ای مريم! اينها برای تو از کجا می‌رسد؟ مريم می‌گفت‌: از جانب خدا؛ زيرا او هر کس را که بخواهد بی‌حساب روزی می‌دهد).([543])

الجواب: بسم الله الرحمن الرحيم

والحمد لله رب العالمين، وصلى الله على محمد وآل محمد الأئمة والمهديين

﴿وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقاً﴾: أي علم وحكمة ومعرفة، فالمحراب والصلاة مورد معراج المؤمن وفيض الله عليه، والرزق الدنيوي مكانه غير المحراب المعد للصلاة، والأكل كذلك. فالإنسان لا يأكل وهو واقف يصلي في المحراب، وإن كان الرزق الدنيوي أيضاً ينـزل على مريم، ولكن المراد بالآية هو الرزق الحقيقي وهو العلم والحكمة والمعرفة، ولذلك: ﴿هُنَالِكَ دَعَا زَكَرِيَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاءِ﴾([544])، وعلل هذا الدعاء بـ ﴿إِنِّي خِفْتُ الْمَوَالِيَ مِنْ وَرَائي وَكَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِراً فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيّاً﴾([545]).

پاسخ:

بسم الله الرحمن الرحیم

والحمد لله رب العالمین، و صلی الله علی محمد و آل محمد الائمة و المهدیین و سلم تسلیماً.

﴿ پيش او روزی می‌يافت ﴾ : یعنی علم و حکمت و معرفت، محراب و نماز خاستگاه معراج مؤمن و فیض خدا بر او است و جایگاه رزق و روزی دنیوی، در جایی از غیرِ محرابی است که برای نماز تاسیس شده باشد؛ و به همین صورت خوردن؛ هنگامی که انسان می‌ایستد و در محراب نماز می‌گزارد چیزی نمی‌خورد. هرچند رزق و روزی دنیوی نیز بر مریم (علیها السلام) فرود می‌آمده است ولی منظور آیه، رزق حقیقی است که علم و حکمت و معرفت می‌باشد و از همین رو: ﴿ در آنجا زکريا پروردگارش را ندا داد و گفت: ای پروردگار من! مرا ازجانب خود فرزندی پاکيزه عطا فرما، که تو شنونده‌ی دعا هستی﴾([546]) ، و علت این دعا را نیز چنین بیان می‌نماید: ﴿ من پس از مرگ خويش، از نزدیکان بيمناکم و زنم نازا است. مرا از جانب خود فرزندی عطا فرما.﴾([547])

﴿الْمَوَالِيَ﴾: أي علماء بني إسرائيل، خاف منهم على عيسی (علیه السلام)؛ لأنه كان يعلم بأمره، فزكريا (علیه السلام) هو الحجة على مريم (علیها السلام)، وأراد زكريا (علیه السلام) ذرية طيبة ترث آل يعقوب حقيقة، أي ميراث الحكمة والنبوة والنصرة لولي الله عيسى (علیه السلام) فرزقه الله يحيى. فكفالة زكريا لمريم (علیها السلام) لشأنها، فإن الله كفّله شأنها ﴿وَكَفَّلَهَا زَكَرِيَّا﴾، وأهم ما في شأنها هو أنها أمٌ لعيسى (علیه السلام)، نبي من أولي العزم مصلح للديانة الإلهية.

 ﴿الْمَوَالِيَ﴾ یعنی علمای بنی اسرائیل و از آنها بر حضرت عیسی(علیه السلام) بیم داشت؛ زیرا از امر او آگاه بود. حضرت زکریا(علیه السلام) حجّت بر مریم (علیها السلام) بود و زکریا(علیه السلام) نسل پاکیزه‌ای که میراث واقعی آل یعقوب یعنی میراث حکمت و نبوّت، و یاری و نصرت برای ولیّ خدا عیسی(علیه السلام) را به ارث بَرَد خواستار شده بود، و خداوند نیز یحیی(علیه السلام) را روزی او گردانید. اینکه زکریا کفالت مریم (علیها السلام) را برعهده داشت به خاطر شأن و منزلت مریم بوده؛ چرا که خداوند زکریا(علیه السلام) را متکفّل شأن مریم (علیها السلام) گردانید ﴿ و زکریا را به سرپرستی او گماشت ﴾ و مهم‌ترین شأن و جایگاه مریم(علیها السلام) آن بود که وی مادر حضرت عیسی(علیه السلام) پیامبر اولو العزمِ اصلاحگر دین الهی بود.

كما أنّ يحيى الذي هو إجابة دعاء زكريا (علیه السلام) كان أهم ما فيه هو إجابة دعاء زكريا، وذلك أنه أصبح الناصر لعيسى (علیه السلام)، ﴿فَنَادَتْهُ الْمَلائِكَةُ وَهُوَ قَائِمٌ يُصَلِّي فِي الْمِحْرَابِ أَنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيَى مُصَدِّقاً بِكَلِمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَسَيِّداً وَحَصُوراً وَنَبِيّاً مِنَ الصَّالِحِينَ﴾([548])، والمصدق هو يحيى (علیه السلام)، وكلمة الله والسيد الحصور هو عيسى (علیه السلام)، فهو سيد من أولي العزم، ومَلِك بني إسرائيل، وحصور لا يأتي النساء ولا الدنيا.

همان‌طور که مهم‌ترین شاخصه در مورد یحیایی که نتیجه‌ی اجابت دعای زکریا(علیه السلام) بود‌، اجابت شدن دعای زکریا بود و این یعنی اینکه او یار و یاور حضرت عیسی(علیه السلام) شد: ﴿ پس همچنان که در محراب به نماز ايستاده بود فرشتگان، ندايش دادند: خداوند تو را به يحيی بشارت می‌دهد که کلمه‌ای از خداوند را تصديق می‌کند که او آقا و خویشتن‌دار است و پيامبری از شايستگان﴾.([549]) ﴿ تصدیق کننده)   همان یحیی(علیه السلام) است و کلمه‌ی خداوند و آقای خویشتن‌دار، عیسی(علیه السلام) است که او سید و آقایی از اولوالعزم‌ها و پادشاه بنی اسرائیل بود. «حَصُورًا» (خویشتن‌دار) یعنی نه به سراغ زنان می‌رود و نه دنیا.

والآن لننظر في دعاء زكريا، وهو طلب الولد: ﴿وَإِنِّي خِفْتُ الْمَوَالِيَ مِنْ وَرَائي وَكَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِراً فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيّاً * يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيّاً﴾([550]).

اکنون به دعای زکریا که درخواست فرزند بود می‌نگریم: (من پس از مرگ خويش، از نزدیکان، بيمناکم و زنم نازا است. مرا از جانب خود فرزندی عطا فرما * که ميراث‌بر من و ميراث‌بر خاندان يعقوب باشد و او را، ای پروردگار من، شايسته و پسنديده قرار بده).([551])

۱- ﴿وَإِنِّي خِفْتُ الْمَوَالِيَ مِنْ وَرَائي﴾: أي علماء بني إسرائيل خفتهم على عيسى (علیه السلام) السيد ومَلِك بني إسرائيل، وكلمة الله. وهنا طلب زكريا (علیه السلام) من الله، فـ (هب لي ولداً) يتم كفالتي لأمر مريم (علیها السلام)  بعد موتي فقد بلغت من الكبر والعمر حتى شاب رأسي، فالمتوقع أن أكون ميتاً عند بعث عيسى (علیه السلام).

۱- ﴿ من پس از مرگ خويش، از نزدیکان بيمناکم ﴾ : یعنی علمای بنی اسرائیل، که زکریا(علیه السلام) از آنها بر عیسی(علیه السلام) که سیّد و پادشاه بنی اسرائیل و کلمة الله بود بیم داشت. در اینجا زکریا(علیه السلام) از خدا می‌خواهد (به من فرزندی عطا فرما) تا کفالت و سرپرستی مریم (علیها السلام) پس از مرگم را ادامه دهد؛ زیرا من به سن پیری و کهنسالی رسیده‌ام تا حدی که موهایم سفید شده است و انتظار می‌رود‌ که هنگام بعثت عیسی(علیه السلام) مرده باشم.

۲- ﴿يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ ﴾: في نصرة عيسى (علیه السلام)، فعيسى (علیه السلام) (قائم آل يعقوب)، فنصرة يحيى (علیه السلام) له نيابة عن زكريا (علیه السلام)، وكفالته نيابة عن آل يعقوب الصالحين من الأنبياء والمرسلين والأولياء.

۲- ﴿ که ميراث‌بر من و ميراث‌بر خاندان يعقوب باشد ﴾ : در یاری و نصرت عیسی(علیه السلام)؛ چرا که عیسی(علیه السلام) «قائم آل یعقوب» بود. یاری و نصرت یحیی(علیه السلام) برای او، به نیابت از زکریا(علیه السلام) بود، و سرپرستی‌اش به نیابت از صالحین و شایستکان آل یعقوب از انبیا، مرسلین و اولیا خواهد بود.

۳- ﴿واجعله رب رضياً﴾: أي راضياً بالبلاء والامتحان، وتعرضه للقتل في نصرة عيسى (علیه السلام). فقد وجّه يحيى (علیه السلام) تلاميذه والناس لنصرة عيسى (علیه السلام) قبل أن يُبعث عيسى (علیه السلام) وقُتل واستشهد في بداية بعث عيسى.

۳- ﴿ و او را، ای پروردگار من، شايسته و پسنديده قرار بده ﴾ : یعنی او را به بلا و امتحان و در معرض کشته شدن در راه یاری و نصرت عیسی(علیه السلام) خوشنود و راضی نما. یحیی(علیه السلام) پیش از آنکه عیسی(علیه السلام) مبعوث شود شاگردانش و مردم را به یاری و نصرت عیسی(علیه السلام) فرامی‌خواند. یحیی(علیه السلام) در ابتدای بعثت عیسی(علیه السلام) کشته و شهید شد.

فزكريا (علیه السلام):﴿قَالَ رَبِّ أَنَّى يَكُونُ لِي غُلامٌ وَكَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِراً وَقَدْ بَلَغْتُ مِنَ الْكِبَرِ عِتِيّاً﴾ ([552]): أي لولا فضلك لا يكون لي غلام .....، ﴿قَالَ كَذَلِكَ﴾([553]): أي فضل ربك عليك.

زکریا(علیه السلام) ﴿ گفت: ای پروردگار من! مرا از کجا پسری باشد، حال آنکه زنم نازا است و من خود در پيری به سال‌خوردگی رسيده‌ام﴾([554]) ؛ یعنی اگر فضل تو نباشد، مرا پسری نخواهد بود.... (گفت اینچنین)([555]) ؛ یعنی فضل پروردگارت بر تو.

ومريم (علیها السلام) ﴿قَالَتْ رَبِّ أَنَّى يَكُونُ لِي وَلَدٌ وَلَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ قَالَ كَذَلِكِ اللَّهُ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ إِذَا قَضَى أَمْراً فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ﴾([556]).

و مریم (علیها السلام) (مريم گفت: ای پروردگار من! چگونه مرا فرزندی باشد، در حالی که بشری مرا لمس نکرده است؟ گفت: بدين‌سان که خدا هر چه بخواهد می‌آفريند؛ چون اراده‌ی چيزی کند به محض اینکه به او گويد موجود شو، موجود می‌شود).([557])

﴿قَالَتْ رَبِّ أَنَّى يَكُونُ لِي وَلَدٌ﴾: أي لولا فضلك لا يكون لي ولد، ﴿… قَالَ كَذَلِكِ …﴾: أي فضل ربكِ عليكِ.

﴿ مريم گفت: ای پروردگار من! چگونه مرا فرزندی باشد ﴾:یعنی اگر فضل تو نباشد مرا پسری نخواهد بود ﴿.... گفت: بدين‌سان...): یعنی فضل پروردگارت بر تو.

﴿وَيُعَلِّمُهُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَالتَّوْرَاةَ وَالْأِنْجِيلَ﴾([558]): وهذا هو الفضل والرزق.

﴿ و خداوند به او کتاب و حکمت و تورات و انجيل می‌آموزد﴾([559]) : و این همان فضل و رزق و روزی است.

﴿كُلَّمَا دَخَلَ عَلَيْهَا زَكَرِيَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقاً قَالَ يَا مَرْيَمُ أَنَّى لَكِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ﴾([560])، فالفضل بغير حساب والحمد لله.

﴿ هر وقت که زکريا به محراب نزد او می‌رفت پيش او روزی می‌يافت؛ می‌گفت: ای مريم! اينها برای تو از کجا می‌رسد؟ مريم می‌گفت‌: از جانب خدا؛ زيرا او هر کس را که بخواهد بی‌حساب روزی می‌دهد ﴾([561]) ؛ آری فضل، بی‌حساب است. و الحمد لله.

******

[542]- آل عمران : 37.

[543] - آل عمران: 37.

[544]- آل عمران : 38.

[545]- مريم : 5.

[546]- آل عمران: 38.

[547]- مریم: 5.

[548]- آل عمران : 39.

[549] - آل عمران: 39.

[550]- مريم : 5 – 6.

[551] - مریم: 5 و 6.

[552]- مريم : 8.

[553]- مريم : 9.

[554] - مریم: 8.

[555] - مریم: 9.

[556]- آل عمران : 47.

[557] - آل عمران: 47.

[558]- آل عمران : 48.

[559] - آل عمران: 48.

[560]- آل عمران : 37.

[561] - آل عمران: 37.