پرسش ۱۶۶: آیه‌ی ﴿وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ....﴾ (و حق خويشاوندان را ادا کن....) و معنای “تبذیر”

پرسش ۱۶۶: 

آیه‌ی ﴿وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ....﴾ (و حق خويشاوندان را ادا کن....) و معنای “تبذیر”

سؤال/ ١٦٦: قال تعالى: ﴿وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَلا تُبَذِّرْ تَبْذِيراً * إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كَانُوا إِخْوَانَ الشَّيَاطِينِ وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِرَبِّهِ كَفُوراً﴾ ([612]). ما معنى هذه الآية؟ وكيف يكون التبذير؟ وهو ربما من صغائر الذنوب بهذه الخطورة ويجعل الإنسان أخاً للشيطان مع أن كبائر الذنوب لم يعبر عنها بهكذا تعبير: ﴿كَانُوا إِخْوَانَ الشَّيَاطِينِ﴾ ؟!

حق تعالی می‌فرماید: ﴿ و حق خويشاوندان و مسکينان و در راه ماندگان را ادا کن و هيچ اسراف‌کاری مکن * که اسراف‌کاران برادران شياطين هستند و شيطان نسبت به پروردگارش ناسپاس بوده است ﴾([613]) . معنای این آیه چیست؟ تبذیر و اسراف‌کاری چگونه می‌باشد؟ و چه بسا تبذیر جزو گناهان کوچک باشد ولی به آن این‌چنین اهمیت داده شده است که انسان را برادر شیطان می‌گرداند و حال آن‌که از گناهان کبیره به ﴿كَانُواْ إِخْوَانَ الشَّيَاطِينِ﴾ تعبیر نشده است؟!

الجواب: بسم الله الرحمن الرحيم

والحمد لله رب العالمين، وصلى الله على محمد وآل محمد الأئمة والمهديين

في الآية التي قبلها قال تعالى: ﴿وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَلا تُبَذِّرْ تَبْذِيراً﴾ . وذو القربى: آل محمد (علیهم السلام)([614])، قال تعالى: ﴿قُلْ لا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾([615])، وهم مساكين الله، فلا يوجد إنسان يتذلل ويتمسكن بين يدي الله مثلهم، فهم مساكين الله.

پاسخ:

بسم الله الرحمن الرحیم

والحمد‌لله رب العالمین، و صلی الله علی محمد و آل محمد الائمة و المهدیین و سلم تسلیماً.

در آیه‌ای که پیش از آن آمده است خداوند متعال می‌فرماید: ﴿ و حق خويشاوندان و مسکينان و در راه ماندگان را ادا کن و هيچ اسراف‌کاری مکن ﴾ : ذی القربی، آل محمد (علیهم السلام) هستند.([616]) حق تعالی می‌فرماید: ﴿ بگو: بر اين رسالت مزدی از شما طلب نمی‌کنم مگر دوست داشتن خويشاوندان ﴾([617]) ، و این‌ها مسکینان خدایند و هیچ انسانی به مانند آن‌ها در پیشگاه خدا اظهار حقارت و مسکنت نمی‌کند؛ بنابراین این‌ها، مسکینان خداوند هستند.

وابن السبيل أيضاً هي في آل محمد(علیهم السلام)، فابن السبيل أي سبيل الله، أي طريق الله، فهم أي آل محمد أبناء سبيل الله، وحقهم عند كل إنسان هو كل ما يملك من مال وقوة بدنية، وكل ما وهبه الله له فهو حقهم(علیهم السلام)، أي أن يسعى معهم ، بعد إيمانه بهم، لأنه يسعى بماله وجسده و … و … وكلها حقهم (علیهم السلام) الذي خوَّله الله به، وجعله أمانة عنده، ﴿إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُوماً جَهُولاً﴾([618])؛ لأنه لولا محمد وآل محمد لما خلق الله الخلق ، فهم الأدلاء على الله.

﴿ابْنَ السَّبِيلِ﴾ (در راه مانده) نیز آل محمد(علیهم السلام)  می‌باشد. منظور از ﴿ابْنَ السَّبِيلِ﴾ راه و سبیل خدا یعنی طریق الهی می‌باشد؛ بنابراین آن‌ها یعنی آل محمد ماندگان در راه خدایند و حق آن‌ها بر هر انسانی، هر‌چه در تملکش باشد از مال و توان بدنی می‌باشد، و نیز هر‌چه که خداوند به او بخشیده، حق آن‌ها(علیهم السلام)  است؛ یعنی این‌که پس از ایمان آوردن به آن‌ها همراه با آنان تلاش و کوشش کند؛ چرا‌که او با مال و بدن و.... و.... خود تلاش می‌کند و این‌ها همه حق آل محمد (علیهم السلام) است که خداوند به او واگذار کرده و آن را امانتی نزد او قرار داده است: ﴿ ما اين امانت را بر آسمان‌ها، زمين و کوه‌ها عرضه داشتيم، از تحمّل آن سرباز زدند و از آن ترسيدند. انسان آن را بر دوش گرفت؛ به راستی او ستمکاری نادان بود ﴾([619]) ؛ چرا‌که اگر محمد و آل محمد (علیهم السلام) نبودند، خداوند خلق را نمی‌آفرید؛ لذا آنان راهنمایان به سوی خدا می‌باشند.

﴿وَلا تُبَذِّرْ تَبْذِيراً﴾: أي لا تُضعْ حقهم الذي بينته فيما سبق، فتبذل جهدك وسعيك مع عدوهم، أو من يخالفهم، فتكون كمن يرمي نعمة الله في المزبلة والنجاسة، لأن أعداءهم ومخالفيهم هم المزبلة والنجاسة والبالوعة، فتكون بذلك نظير عدوهم اللعين (الشيطان) وأخاً له، بما ضيعت من حقوقهم التي خولك الله التصرف بها وتكون بذلك قد خنت الأمانة التي ائتمنك الله عليها.

﴿ و هیچ اسراف نکن ﴾ : یعنی حق آن‌ها را که پیش‌تر بیان کردم ضایع مگردان و به یاری دشمنان آن‌ها یا کسی‌که سر ناسازگاری با آن‌ها دارد بپردازی که در این صورت، همانند کسی خواهی بود که نعمت خداوند را در زباله‌دانی و نجاست افکنده است چرا‌که دشمنان آن‌ها و مخالفانشان، همان زباله‌دانی و نجاست می‌باشند که به این ترتیب، همانند دشمن لعین آن‌ها (شیطان) و برادر او خواهی شد بدین دلیل که حقوق آن‌ها که خداوند اجازه تصرف در آن‌ها را به تو داده ضایع کردی و به این ترتیب به امانتی که خداوند به تو سپرده خیانت کردی.

﴿إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كَانُوا إِخْوَانَ الشَّيَاطِينِ وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِرَبِّهِ كَفُوراً﴾([620])، هذا هو معنى الآية، أي الذين يبذرون حقوق آل محمد (علیهم السلام)([621])، ومن التبذير أيضاً إعطاء أسرارهم (علیهم السلام) وجواهر كلامهم (علیهم السلام) لعدوهم ومخالفهم الذي لا ترجى هدايته.

﴿ همانا اسراف‌کاران برادران شياطين هستند و شيطان نسبت به پروردگارش ناسپاس بوده است ﴾([622]) . این معنای آیه است؛ یعنی کسانی‌که در حقوق آل محمد(علیهم السلام) اسراف و تبذیر می‌کنند،([623])و از جمله مصداق‌های تبذیر حق آن‌ها، افشای اسرار آن‌ها و گوهرهای سخنان آن‌ها (علیهم السلام) برای آن دسته از دشمنان و مخالفین آن‌ها است که امیدی بر هدایت آن‌ها نمی‌باشد.

******

[612]- الإسراء : 26 – 27.

[613]- إسراء: 26 و 27.

[614]- روى الشيخ الصدوق في أماليه عند مجئ سبايا الامام الحسين (علیه السلام) الى الشام وسبهم من قبل شيخ من أهل الشام، قال: (.. قال له علي بن الحسين عليهما السلام : (أما قرأت كتاب الله عز وجل ؟ قال: نعم. قال: أما قرأت هذه الآية ( قل لا أسئلكم عليه أجرا إلا المودة في القربى) ؟ قال : بلى. قال: فنحن أولئك. ثم قال: أما قرأت (وآت ذا القربى حقه) ؟ قال: بلى. قال : فنحن هم ..) الامالي : ص230.

[615]- الشورى : 23.

[616]- شیخ صدوق در امالی هنگام وارد شدن فرزندان امام حسین ع به شام و سبّ و دشنام داده شدن به آن‌ها توسط شامیان روایت می‌کند: .... علی بن الحسین ع به او فرمود: «آیا کتاب خداوند عزّوجل را نخوانده‌‌ای؟!» گفت: چرا، خوانده‌ام. فرمود: «آیا این آیه را نخوانده‌ای؟! ﴿قُل لَّا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ (بگو: بر اين رسالت مزدی از شما طلب نمی‌کنم مگر دوست داشتن خويشاوندان)» گفت: خوانده‌ام. فرمود: «ما همان‌ها هستیم». سپس فرمود: آیا نخوانده‌ای (وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ) (و حق خويشاوندان را ادا کن)؟» گفت: آری. فرمود: «ما همان‌هاییم....». امالی: ص 230.

[617]- شوری: 23.

[618]- الأحزاب : 72.

[619]- احزاب: 72.

[620]- الإسراء : 27.

[621]- عن إسحاق بن عمار، عن أبي عبد الله (علیه السلام) في قول الله: (ولا تبذر تبذيراً)، قال: (لا تبذروا ولاية علي (علیه السلام)) المحاسن للبرقي : ج1 ص257، بحار الأنوار: ج 25 ص 284.

وعن جميل عن إسحاق بن عمار في قوله: (ولا تبذر تبذيراً) قال: (لا تبذر في ولاية علي (علیه السلام)) تفسير العياشي: ج2 ص288 ح57.

[622]- إسراء: 27.

[623]- از اسحاق بن عمار از ابوعبدالله که درباره‌ی این سخن خداوند ﴿وَلاَ تُبَذِّرْ تَبْذِيرًا﴾ (و هيچ اسراف‌کاری مکن) فرمود: «ولایت علی ع را ضایع مکن». محاسن برقی: ج 1 ص 257؛  بحار الانوار: ج 25 ص 284.

از جمیل بن اسحاق درباره‌ی ﴿وَلاَ تُبَذِّرْ تَبْذِيرًا﴾ (و هيچ اسراف‌کاری مکن) روایت شده است: «در ولایت علی ع اسراف‌کاری نکن». تفسیر عیاشی: ج 2 ص 288 ح 57.