تمدن و فرهنگ سومریان یا اکدیان : معیارهای اخلاقی مانند عدالت ، رفتارهای اجتماعی سازمان‌یافته ، سازمان‌دهی مدارس و وسایل آموزش

حضارة وثقافة السومريين أو الاكاديين: 

تمدن و فرهنگ سومریان یا اکدیان : 
 

أهم ما يميّز المثال السومري (الاكادي) - الذي اخترناه - ثقافياً وحضارياً عن السلوك الحيواني وسلوك أشباه الإنسان كالهومو اريكتس أو الهومو سابينس القديم (قبل الحضارة): 

مهم‌ترین شاخصه‌های متمایز تمدن و فرهنگ سومری (اکدی) با سلوک حیوانی و رفتار انسانواره‌هایی همچون هومو‌ اِرکتوس یا هومو ساپینس کهن (ماقبل تمدن) که ما آن را برای بحث و بررسی انتخاب کرده‌ایم، به این شرح می‌باشد:  

المعايير الأخلاقية كالعدالة: 

معیارهای اخلاقی مانند عدالت : 

فقد وضعت قوانين تحكم التعامل بين الأفراد لتحقق العدالة الاجتماعية، بل ونجد في الأدب السومري معايير أخلاقية عالية جداً كالإيثار وتقديم الآخر على النفس. 

قوانینی برای ضابطه‌مند ساختن شیوهء تعامل بین افراد با هدف تحقق عدالت اجتماعی وضع شده بود. ما در ادبیات سومری با ارزش‌های بسیار والای اخلاقی همچون ایثار و ترجیح‌دادن دیگران بر خود مواجه می‌شویم 
 

«لقد تعلق السومريون، كما يؤخذ مما كتبوه ودونوه، بحب الخير والصدق، والقانون والنظام، والعدالة والحرية، والصلاح والاستقامة، والرحمة والرأفة. كما كانوا يمقتون الشر والكذب والزور وعصيان القانون، والاخلال بالنظام والظلم والاضطهاد وارتكاب المعاصي والضلال والصرامة وتحجر القلب. وكان حكامهم وملوكهم يتباهون دائما بأنهم أقاموا القانون والنظام في البلاد، وحموا الضعيف من القوي، والفقير من الغني، ومحوا الشر والظلم والعنف. هذا ولقد سبق لنا ان رأينا في تلك الوثيقة الفريدة التي حللناها في الفصل السادس كيف ان حاكم مدينة لجش المسمى (أور - كاجينا)، الذي عاش في القرن الرابع والعشرين ق.م. قد دون في سجلاته مفتخرا معتزا انه أعاد العدل والحرية الى الناس الذين قاسوا كثيرا، وانه أزال الموظفين الطغاة المتغلغلين في جميع شئون الناس. وأوقف الظلم والاستغلال، وكان حامي الأرملة واليتيم. ولم يكد يمضي على هذه الاصلاحات أربعة قرون حتى نجد الملك (أور - نمو) مؤسس سلالة أور الثالثة، وقد اصدر شريعة قوانينه التي في ديباجتها بعض أعماله في مجال الاصلاحات الاخلاقية. فقد قضى على عدد من المظالم السائدة التي كانت ترتكبها طبقة الموظفين (البيروقراطيين)، ونظم شؤون الاوزان والمكاييل ضمانا للامانة والاستقامة في معاملات الاسواق وعمل على حماية الارملة واليتيم والفقير من المظالم والاستغلال. وبعد نحو قرنين من الزمان أصدر (لبت - عشتار) ملك مدينة (ايسن) شريعة جديدة. نراه يفخر فيها بأنها اختير بوجه خاص من لدن الالهين (ان) و(أنليل) لحكم البلاد لكي يمكن العدل في البلاد ويزيل الشكوى ويقضي على البغضاء والثورة مع استعمال السلاح، وليجلب الخير والرفاء الى السومريين والاكديين وكما نرى في تراتيل عدد من الحكام السومريين انها ملأى بمثل هذه الادعاءات في السوك الاخلاقي المتسامي وكان الالهة ايضا، كما ذكر الحكماء السومريون، يفضلون ما هو اخلاقي وصالح على الفساد والخروج على مبادئ الاخلاق. ونجد جميع الالهة العظام تقريبا قد مجدوا في التراتيل السومرية بصفتهم محبين للخير والعدل وللصدق والاستقامة»^(1). 

^{1. المصدر (كريمر - من ألواح سومر).} 

^{د. صمؤيل نوح كريمر (Samuel Noah Kramer) (1897 - 1990م)، خبير عالمي شهير في التاريخ السومري واللغة السومرية.} 

« طبق آنچه از مکتوبات و آثار برمی‌آید، سومری‌ها شیفتهء نیکویی، راستی، نظم، قانون، دادگری، درستی و رحم و شفقت، و از تبهکاری، دروغ، هرج‌ومرج و بی‌انضباطی، بی‌عدالتی و ستمکاری، گناه و گمراهی و سنگدلی بیزار بودند. پادشاهان و فرمانروایان ایشان همواره به خود می‌بالیدند که نظم و قانون را در کشور خود بر پا کرده‌اند، ناتوان را در برابر توانگر و تهی‌دست را در مقابل ثروتمند حمایت کرده‌اند، و ریشهء ظلم و شرارت و تجاوز را برکنده‌اند. پیش از این در فصل ششم سند کم‌نظیری تجزیه و تحلیل شد: “اوروکاگینا” فرمانروای لگاش در بیست‌وچهار قرن پیش از میلاد افتخار می‌کرد که آزادی و عدالت را به مردم ستمدیده بازگردانده است، کارمندان متمرد را که در همهء امور راه داشتند، را برکنار ساخته و از بیوه‌زنان و یتیمان نگهداری کرده و بنیاد بهره‌کشی و ستمگری را برانداخته است. هنوز چهار قرن از این اصلاحات نگذشته بود که “اور-نمو” بنیان‌گذار سوّمین سلسلهء خاندان اور مجموعهء قوانین خود را انتشار داد. در دیباچهء این قوانین، مجموعهء کارهای اور-نمو در حوزهء اصلاحات اخلاقی بیان شد؛ از جمله مانع برخی از بیدادگری دولتیان (بوروکرات‌ها یا دیوان‌سالاران) شد، اوزان و اندازه‌ها را سر و صورت داد تا معاملات بازار با امانت و درستی انجام یابد، یتیمان و بیوه‌زنان و تهی‌دستان را از ظلم و بهره‌کشی مصون داشت، در حدود دو قرن بعد “لیپیت-ایشتار” پادشاه شهر “ایسین” قانون دیگری اعلام کرد. ایشتار به خود می‌بالید که از جانب “آنْ” و “انلیل” دو خدای بزرگ سومر به فرمانروایی رسیده است، تا داد بگسترد و بیدادگری را براندازد و دشمنی و نافرمانی را به زور سلاح درهم کوبد و زندگی بهتری برای سومری‌ها و اکدی‌ها برپا دارد. سرودهای مذهبی چند تن دیگر از فرمان‌روایان سومر نیز آکنده است از چنین ادعاهایی در فضیلت و اخلاق. از گفته‌های حکمای سومری چنین برمی‌آید که خدایان هم از پلیدی‌ها پرهیز می‌کردند و به اخلاق و فضیلت گرایش داشتند، چنان که اکثر خدایان بزرگ سومر، در سرودهای مذهبی، خود را هواخواه عدل و نیکوکاری و راستی و درستی معرفی کرده‌اند »^(1).  

^{1. مصدر: کریمر، از الواح سومر} 

^{دکتر ساموئل نوآه کریمر (Samuel Noah Kramer) (١٨٩٧تـا١٩٩٠ميلادي) دانشـمند سرشـناس بـین‌المللـی در حـوزهء تاريخ سومری و زبان سومری است.}  

 وهذا نص مترجم من الوثائق السومرية وهو يصف الإلهة نانشة: 

«انها هي التي تعرف اليتيم وتعرف الارملة، انها هي التي تعرف اضطهاد الانسان للانسان، وهي أم اليتيم، الالهة نانشة التي تعنى بالارملة، والتي تنشد العدالة (.........)، لافقر الفقراء (......). ان الملكة تأوى اللائذين بحضنها وحماها، وهى التي تهيء المأوى للضعفاء»^(٢). 

^{٢. المصدر (كريمر - من ألواح سومر).} 

این متن، ترجمهء یکی از اسناد سومری‌ها است که خدای “نانش” را توصیف می‌کند:  

« او کسی است که یتیمان و بیوه‌زنان را می‌شناسد، کسی است که از ظلم انسان به انسان آگاه است، او مادر یتیمان است، الههء نانش به معنی بیوه‌زن، کسی است که سرود دادگری سر می‌دهد ... برای فقیرترین فقرا ...، شهبانویی که بی‌پناهان را پناه می‌دهد، و کسی است که برای ناتوانان پناهگاه است »^(٢). 

^{٢. مصدر: کریمر، از الواح سومر}
 

***** 

السلوك الاجتماعي المنظم: 

رفتارهای اجتماعی سازمان‌یافته : 

مثل إقامة الدولة والحكومة وتنظيم الزراعة ووضع تقويم زراعي وتنظيم الطب ووضع دستور الأدوية، والمهن الادارية مثل تعيين رئيس بلدية، ضابط، سفير، مدير مكتبة... الخ. 

مثال‌هایی از این رفتارهای اجتماعی عبارتند از : برپایی دولت و حکومت، سازماندهی کشاورزی، تنظیم تقویم کشاورزی، سازماندهی طب، تعیین دارونامه^(*)، مشاغل اداری از قبیل تعیین شهردار، افسر، سفیر، مدیر دیوان و غیره. 

^{(*)- فارماکوپه یا دارونامه کتابی است که فهرست کاملی از داروهای موجود مشـتمل بـر اطلاعـات دارویـی، مـوارد مصـرف، عوارض جانبی، نحوهء نگهداری داروها و مواد اولیه در آن قید شده‌است. (مترجم)} 

تنظيم المدارس ووسائل التعليم: 

سازمان‌دهی مدارس و وسایل آموزش: 

 يقول د. كريمر: 

« كان نشوء المدرسة السومرية نتيجة مباشرة لاختراع طريقة الكتابة المسمارية وتطورها، ذلك الاختراع الذي يعد أبرز ما ساهمت به بلاد سومر في تقدم الحضارة. وقد كشف عن أول وثائق مكتوبة في مدينة سومرية اسمها اوروك وتتالف هذه الوثائق من أكثر من ألف لوح صغير من طين منقوش بالكتابة الصورية، أكثرها يحتوي على أجزاء من مذكرات اقتصادية وإدارية، ولكن وجدت من بينها جملة ألواح تشتمل على جداول بكلمات دونت لغرض الدرس والتمرين اي ان بعض الكتبة في زمن موغل في القدم، حوالي (3000 ق.م) كانوا يفكرون بعقلية وطرق التعليم والتدريس. ولكن ما حصل من تقدم في القرون التي اعقبت ذلك التاريخ كان بطيئا، ولكن ماحل منتصف الالف الثالث ق.م حتى ظهر عدد من المدارس في جميع بلاد سومر حيث صارت الكتابة تدرس تدريسا منتظما. وفي مدينة شروباك موطن (نوح) السومري، وجد في التنقيبات التي اجريت هناك في عام 1902-1903 عدد كبير من الالواح المدرسية التي كان يدرس فيها تلاميذ المدارس، ويرجع تاريخها الى عام 2500 ق.م على وجه التقريب ومهما كان الامر فان النصف الاخير من الالف الثالث ق.م هو الوقت الذي بلغ فيه نظام المدرسة السومرية طور النضج والازدهار فقد كشف في التنقيبات عن عشرات الالوف من الواح الطين من ذلك العهد وليس هناك ادنى شك في ان مئات الوف اخرى لاتزال مدفونة في باطن الارض تنتظر المنقبين في المستقبل. والغالبية العظمى من هذه الالواح التي تم استخراجها ذات طابع اداري وتشمل جميع اوجه الحياة الاقتصادية عند السومريين. ونعلم منها ان عدد الكتبة الذين كانوا يمارسون مهنة الكتابة كان يبلغ الالوف، وان أولئك الكتبة على اصناف ودرجات، منهم الكتبة الصغار المبتدئون والكتبة المتقدمون والكتبة الملكيون وكتبة المعابد وكتبة من ذوي التخصص العالي في بعض نواح خاصة بالشؤن الادارية. وكتبة اصبحوا من كبار موظفي الحكومة. وفي حقيقة الامر هناك من الاسباب المعقولة ما يحمل المرء على الاعتقاد بأن عددا من المدارس الكبيرة ذات الاهمية التي كانت تعد الكتبة كانت مزدهرة في جميع ارجاء البلاد........ وفي الالف الثالث ق.م أصبحت مثل هذه الكتب المدرسية متكاملة تامة وصارت بالتدريج قياسية مطردة في هيآتها ومحتوياتها وتستعمل في جميع المدارس في بلاد سومر ونجد من بينها اثباتا مطولة باسماء الاشجار والاقصاب وباسماء انواع كثيرة من الحيوانات ومن بينها الحشرات والطيور واثباتا باسماء الاقطار والمدن والقرى واخرى باسماء الاحجار والمعادن وتكشف لنا هذه الاثبات المدونة عن معرفة كبيرة بما يمكن تسميته بالمعارف العامة عن النبات والحيوان والجغرافية والمعدنيات - وهي حقيقة بدأ يدرك اهميتها الآن مؤرخو العلوم!!!!!»^(1). 

^{1. المصدر (كريمر - من ألواح سومر).}

دکتر کریمر می‌گوید: 

« پیدایش مدارس سومری نتیجهء مستقیم اختراع و توسعهء خط میخی بود. اختراع این خط بزرگترین دست‌آورد سومری‌ها به مدنیّت محسوب می‌شود. نخستین اسناد کتبی سومر در یکی از شهرهای بین‌النهرین به نام اوروک پیدا شده‌است. اسناد مذکور مشتمل بر بیش از یک‌هزار لوحهء گِلی کوچک می‌باشد و بیشتر مطالب آنها دربارهء امور اداری و مسائل اقتصادی می‌باشد. تمام این الواح را با خط تصویری نگاشته‌اند. بر روی چند لوحه مجموعه‌ای از لغات دیده می‌شود که به منظور تمرین و مشق نوشته شده‌است، و از همین جا می‌توان دریافت که در روزگار بسیار قدیم یعنی سه‌هزار سال پیش از میلاد بعضی از کاتبان، تعلیم و تعلّم خط را وجههء نظر خود قرار می‌دادند. پیشرفت این کار در قرون بعد به‌کندی گرایید، اما در اواسط هزارهء سوم پیش از میلاد در سراسر سومر مدارسی برپا شد که به طور منظم به آموزش خط می‌پرداختند. در کاوش‌هایی که در سال‌های ١٩٠٢ و ١٩٠٣ در شهر باستانی شروپاک، زادگاه “نوح” سومری، به عمل آمد، تعداد زیادی کتاب درسی که تاریخ آنها تقریباً به ٢٥٠٠ ق.م. می‌رسد کشف شد. در نیمهء دوم هزارهء سوم پیش از میلاد کار تعلیم خط در مدارس سومری به اوج شکوفایی خود رسید. تاکنون در کاوش‌های صورت گرفته ده‌ها‌هزار لوحهء گلی از این دوره بدست آمده و بی‌تردید، صدها‌هزار لوحهء دیگر در دل خاک در انتظار کاوش‌های بعدی است. قسمت عمدهء این الواح اختصاص به امور اداری دارد و از همهء جهات از زندگی اقتصادی سومر سخن می‌گوید. چنان که از همین الواح برمی‌آید، تعداد کاتبانی که در آن زمان به فن کتابت اشتغال داشته‌اند، به هزاران تَن می‌رسید. در میان این عده کاتبان مبتدی و ورزیده، منشیان درباری و معابد، و نویسندگانی که در انواع خاصی از امور اداری کشور تخصص داشتند، یافت می‌شد. بعضی از کاتبان در دستگاه حکومت تا مرحلهء کارگزاری سطح بالای اداری هم پیش رفته‌اند. با توجه به شواهد، می‌توان چنین برداشت کرد که در همهء شهرهای سومر مدارس بسیاری برای تربیت کاتبان بوجود آمده‌بود که ارج و اهمیت بسیار داشتند ... در هزارهء سوم پیش از میلاد کتاب‌های درسی مزبور کامل شد و رفته‌رفته نمونه و سرمشق همهء مدارس سومری گردید. در این کتاب‌ها فهرست‌های بلندی از اسامی درختان و انواع مختلف جانوران، از جمله حشرات و پرندگان، و همچنین نام شهرها، کشورها، روستاها، سنگ‌ها و معادن دیده می‌شود. این نوشته بیانگر معلومات فراوان و عمیق سومریان در گیاه‌شناسی، جانورشناسی، جغرافیا و معدن‌شناسی است، و این واقعیتی است که در روزگار ما تاریخ‌شناسان علوم، تازه به اهمیت آن پی برده‌اند!!!!!»^(1).  

^{1. مصدر: کریمر، از الواح سومر.}

*****